Po latach, wiele pieśni zapisanych od mamy, wyśpiewały wołyńskie śpiewaczki na Festiwalu w Kazimierzu - za złote baszty. Rymacze - najstarsza wieś w okolicy z bogatą tradycją obyczaju, stroju, gwary - istniejąca od 1417 r. do wojny, były azylem polskości nad Bugiem. Takich staropolskich obyczajów, trudno było szukać w okolicy. Do 1939 r. dumni Rymaczanie trwali na swoim. Później kolejne 5 lat wojny z niemałymi stratami w ludności i dobytku, aż do wysiedlenia w 1945 r. W 1utym 1944 r. Ukraińcy z Wiszniowa zamordowali ojca Lewczuka Józefa - przechodząc mu drogę w lesie, kiedy wracał z Lubomla, ze szpitala od chorego Pawła. Dwa dni torturowali, kazali wykopać grób w lesie... i do dzisiaj nie wiemy, gdzie leżą jego kości. Wyszła za mąż w listopadzie 1942 r. za Władysława Kołtuna z Jagodzina. Na prędce, jeszcze młoda - gdyż Niemcy wywozili na roboty polską młodzież - a żonaci mieli przywilej pozostania na sadybach. W kolejne trzy niedziele w rymackim kościele, było razem ponad 60 ślubów. Wyżenili się wszyscy prawie... Reszta ukrywała się lub wywieziona w głąb Rzeszy, już na Wołyń nigdy nie wróciła.

Na Wołyniu urodziła się najstarsza córka - Zofia w 1944 r. A po przesiedleniu jeszcze pięcioro dzieci. Pracowali rodzicie w dużym gospodarstwie, dorabiając się od łyżki do maszyn rolniczych - tam wszystko przepadło... A byliśmy tacy szczęśliwi, zadbani i w dzieciństwie niczego nam nie brakowało. To praca mamy nocami i dniami budowała klimat domu i rodziny. Starała się, żeby wszystko było tak jak na Wołyniu w smakach, gustach i różnorodności.

Całymi wieczorami opowiadała nam swoje dzieciństwo i rodowe przekazy z Wołynia. Rozmiłowana w etnografii i starej kulturze, opowiadała o dawnych strojach, weselach, korowajach i wszelkich obyczajach wołyńskich. Znała dużo przysłów. Wszystko było w przysłowia ludu ujęte. Gdzie wieś - tam inna pieśń! Mawiała: a gdzie dziewczyna - tam nowina! I tak co, kto trącił ręką czy słowem, na wszystko było przysłowie. To bogactwo po pradziadach z Wołynia, później kształtowało moją wrażliwość i poszukiwanie ich śladów. Jej pamięć do ostatniego roku życia pozwalała w detalach opowiadać wystroje kościołów, dworu, szkoły, kuzyńskich chałup i bogatej przyrody. Wszystko było w należytym porządku jak widziane wczoraj. Setki ludzi - „naszych” jak mówiła o Wołyniakach, znała z nazwiska i przydomku, bo tam wielokrotnie powtarzające się nazwiska i imiona - każdego ochrzciła po swojemu starodawna, uliczna tradycja. Od 1994 r. wielokrotnie wraz z pielgrzymami jeździła na odpusty do Rymacz i Lubomla. Z młodości zapamiętane nazwy, ludzi, miejsca – pokazywała nam z drżeniem serca. Zawsze była dumna ze swojego rodowodu i starego Wołynia. Najświętsze cuda i święci, obrazy i kompanie odpustowe - były stamtąd. Zadziwiałem się dotąd tamtym światem, aż uwierzyłem w jego czarowną siłę i pokochałem Ojczyznę Przodków. Wiele moich wierszy to od mamy z serca - inspiracje. Podobnie jak cała obrzędowość i śpiewy - przez ponad 30 lat przywoływane, na moja prośbę przez Wołynian i potomków - obecnie na ziemi Chełmskiej osiedlonych.

Widziała też grozę wojny i ludobójstwo w okolicznych wsiach - Ostrówkach, Jankowcach, Woli i Kątach (tam zamardowano ok. 2 tys. ludzi, w tym wielu znajomych i kuzynów). Całe dzieciństwo i młodość opowiadała nam te straszne dni 1943 r. Nauczyła nas pamięci o wołyńskich męczennikach. Wraz z rodziną, aż siedem razy uciekali z Nowin przed banderowskimi kulami i ogniem. Ostatecznie Nowiny spalili Ukraińcy, ale wszyscy zdołali uciec, dzięki dobrym, ukraińskim sąsiadom. Ocalone Rymacze i Jagodzin i ok. 2 tys. ich mieszkańców – to wołyński skarb, dzięki któremu w najtrudniejszych czasach zdołano przechować dziedzictwo wiary, kultury duchowej i materialnej. Cząsteczką tego skarbu była moja mama - Stanisława Kołtun. W 1976 r. zmarł młodo ojciec. Została na długo wdową. W każdej podróży, przedsięwzięciu, pomyśle wiernie wspierała nas modlitwą i radami.

Wygasała z tęsknoty za swoimi, za Wołyniem, za domem. Nikt nie uwierzy, że w ostatnie miesiące każdego dnia pakowała swój drobny dobytek do powrotu na Wołyń... Nawet listy, buty, chustki - wszystko. Postokroć było wiązane, bo trzeba wracać... Bo Paweł z Bronkiem przyjadą - zabiorą do tamtego domu. W ostatniej mojej, już trudnej i połamanej rozmowie z mamą - była jeszcze pieśń stamtąd (przyjechał Jasieńko, po okienejko)... Odeszła od nas cicho... Wieczorem 7.03.2012 r. W piątkowy przedwieczór, pochowana na cmentarzyku w Żdzannem koło Chełma. Licznie zjechali się śpiewacy, poeci, Wołyniacy z Rodu i z pochodzenia... Wszyscy wiedzą jak płacze serce na pogrzebie matki... A moje z wdzięczności - za dar życia i poezji - płakało sowicie. Dziękuję Bogu, za taką mamę - za dwa serca. Sypałem ziemię z Rymacz na trumnę, mówiąc te słowa na drogę do wieczności...

Aniołowie ze spalonych kościołów,
rozkołyszcie dzwony.
Chryste! z chorągwią w dłoni
- za grudkę wołyńskiej ziemi,
bądź pochwalony.

Powrót na Wołyń

Kresowe Anioły
z podpalonymi skrzydłami
nadziei -
usypały Ci
przez rzekę
most
nocnych powrotów
do domu
zakończonej młodości
gorejącą pożogą dusz.

Z zarzuconym życiem
na wątłe ramiona
kazali iść
na Wołyńską Golgotę
przebaczenia.

Tam już wszyscy czekają -
Paweł z Tatą zamordowanym pod
Wiszniowem
i Mama Walerka z koszykiem ziół
- spod Jagodzina
i Bronek przy łodzi
stojąc nad
Okiem -
Rymackim Jordanem
zbawienia.

Wyglądają swoich
tych odartych
z kawałka pola
swojej Macierzy -
po którym przechadza się
Święty Izydor
witając Cię
w progu
spalonego domu -
z nienawiści,
zdeptanego wojną.

Szepcząc:
- Wróciłaś…